Wojenny szlak Ruty Besen

Od miesięcy, a szczególnie w ostatnich dniach oczy świata kierują się na ukraińskie miasto Bachmut, atakowane przez armię Rosji. W mieście tym, znanym wówczas jako Artiomowsk, więziona była w czasie II wojny światowej grybowianka, Ruta Edyta Besen, córka adwokata Rubina Besena i Pauli zd. Koenig. Besenowie należeli do żydowskiej inteligencji miasteczka, mieszkali przy ul. Grunwaldzkiej, byli rodziną niezwykle aktywną politycznie i społecznie, animowali życie grybowskiego gniazda syjonistów. Ruta i Ewa Besenówny uczęszczały przez pewien czas do grybowskiego Gimnazjum, później do szkół w większych miastach. Część losów rodziny udało się wyczytać z rozmaitych archiwów, a od listopada rekonstruujemy je w detalach, dzięki odnalezieniu syna Ruty, Paula, który od kilku lat mieszka w Krakowie. Spotkanie z Paulem w Grybowie relacjonowaliśmy w listopadzie, wspominając o wieloletniej, utrzymywanej po wojnie przyjaźni jego matki z grybowianką, Julią Kmak zd. Martuszewską. Tymczasem wyszukiwarka Google Books wskazała na wzmiankę o Rucie Bezen (pisownia nazwiska przez "s" i "z" stosowana była zamiennie przez urzędników i samą rodzinę) w książce "Za młodzi na Katyń", wydaną w 2015 r. Dziękujemy współautorowi, p. Michałowi Laszczkowskiemu, za szybką reakcję na prośbę o przesłanie fragmentu książki, z relacją Ruty z jej wojennego szlaku złożoną w 1942 r., dziś znajdującą się w amerykańskim Archiwum Instytutu Hoovera. Dzięki tej relacji i my, i Paul - Paweł, syn Ruty, poznajemy w jeszcze większych detalach fakty dotyczące jej prześladowania przez Sowietów. Jesienią 1939 r. Ruta wyruszyła z Grybowa do Lwowa w poszukiwaniu ojca, Rubina, który pojechał tam tuż przed lub tuż po wybuchu wojny (relacja Paula). Nie wspomina ona w swojej ankiecie na temat poszukiwań ojca, relacja Ruty zaczyna się od aresztowania w grudniu niedaleko granicy z Rumunią, przez którą ewakuowało się wówczas z ZSRR wielu Polaków. Dalej wymieniony jest cały łańcuch więzień i transportów, od Pokucia i Podola, przez Starobielsk, Donbas z Bachmutem, Charków, Rosję za Uralem, po Kazachstan. Pełną relację zamieszczamy poniżej. Ruta nie była jedyną Żydówką z Grybowa, która trafiła na wschód, do ZSRR i Kazachstanu, i tam przeżyła Zagładę swojej rodziny. Kilkadziesiąt rodzin żydowskich z Grybowa uciekło na wschód, niestety duża część wróciła po agresji sowieckiej z 17 września; powroty trwały przez kilka lat. Ci, którzy wrócili do Grybowa w Generalnym Gubernatorstwie, podzielili los rodzin i całej społeczności w 1942 r. Znamy losy kilku rodzin Ocalałych, którzy przeżyli i po wojnie wrócili na krótko do Grybowa: z Kazachstanu, ze stepów i z syberyjskich łagrów. Ruta wstąpiła w 1942 r. do Polskich Sił Zbrojnych - utworzonej w ZSRR Armii gen. Władysława Andersa, jako pielęgniarka Polskiego Czerwonego Krzyża. Przez Iran i Irak trafiła do Brytyjskiej Palestyny, Ziemi Izraela. Tam pozostawała aż do 1948 r., kiedy to rząd brytyjski deportował ją do Wielkiej Brytanii. Zamieszkała w Londynie i związała się z polskim żołnierzem Jerzym Strachowskim, weteranem walk pod Monte Cassino. Losy Ruty to temat na długą opowieść. Pełno w niej cierpienia, bólu i mierzenia się z traumą, ale też odwagi, kobiecej siły, determinacji i pokonywania przeciwności. Na dokładnie opracowanie zasługują bezcenne materiały zachowane przez jej syna, dokumentujące całe jej życie. To niezwykły materiał dla historii Grybowa, okupacji niemieckiej i sowieckiej, historii polskich Żydów i całej Rzeczpospolitej.

"BEZEN RUTA Ur. w 1917 r., studentka, 7 grudnia 1939 r. aresztowana w Śniatyniu w woj. stanisławowskim. Wywieziona 22 lutego 1940 r. do ZSRR, była więziona w więzieniach w Starobielsku w oblasti woroszyłowgradzkiej, Artiomowsku w oblasti Stalińskiej, w Pietropawłowsku, Charkowie i Syzraniu. W obozach pracy w Karagandzie (Karlag) w Kazachstanie pracowała przy wyrobie cegły i budowie domów. Zwolniona 2 września 1941 r., wstąpiła do Armii gen. Władysława Andersa jako siostra pogotowia PCK. Ankieta o pracach Służby Zdrowia na terenie ZSSR Siostra Pogotowia P[olskiego] C[zerwonego] K[rzyża] Sekcyjna Bezen Ruta Aresztowanie: dn. 7 grudnia 1939 r. w Śniatyniu podczas przekraczania granicy rumuńskiej. Wyrok: 3 lata obozu karnego. Przejazdy przez więzienia i pobyty w więzieniach: Kołomyja, Stanisławów, Starobielsk, Artiomowsk, Charków, Syzrań, Pietropawłowsk i obóz karny w Karagandzie. Zwolnienie: dn. 2 września 1941 r. z obozu karnego w Karagandzie. Przejazdy i losy po zwolnieniu: Wyjazd z obozu karnego na południe do miasta Turkiestan i praca przy noszeniu cegieł. Wyjazd z Turkiestanu do Taszkientu, krótki okres pracy tamże i tyfus brzuszny w Taszkiencie. Wstąpienie w szeregi PSK: dn. 3 kwietnia 1942 r. Jangi-Jul. Praca w sanitariacie: 1) od 10 kwietnia 1942 - 13 sierpnia 1942 w aptece szpitala garnizonowego w Wrewsku jako farmaceutka-praktykantka, 2) 13 sierpnia 1942 r. - opuszczenie terytorium ZSSR, 3) od 1 września - 10 października 1942 r. w szpitalu ewakuac[yjnym] O[bozu] E[wakuacyjnego] 1. w Pahlevi, 4) 11 października 1942 r. - opuszczenie Khanaquin i wyjazd do Palestyny, 5) 16 października 1942 r. - 28 listopada 1941 r.- tyfus brzuszny i pobyt w szpi- talu ang. w Nazareth, Od 1 grudnia 1942 r. do chwili obecnej - praca w ambulatorium obozu PSK w Gederze. Sekc. Bezen Ruta. Archiwum Instytutu Hoovera, Kolekcja gen. Władysława Andersa, sygn. 52/3, nr 5706, rękopis. 62 (ros.) obwód. 59"

Źródło: Michał Laszczkowski, Paweł Libera, "Za młodzi na Katyń", wyd. RYTM, Warszawa 2015, s. 59. Fot. 1. Dokument z podpisem Ruty Besen złożony w biurze Polskich Sił Zbrojnych w Jerozolimie (najprawdopodobniej, taka nazwa widnieje na jednej z pieczęci). 2. Wojenny, liczący wiele tysięcy kilometrów, szlak Ruty opisany w ankiecie PCK, nałożony na mapę ze współczesnymi granicami państw.