W 2010 roku, w trakcie współpracy przy powstawaniu książki "The Horse Adjutant" o ocalonym z Zagłady Leonie Schagrinie, rozpoczęła się moja praca nad listą Żydów, mieszkańców Grybowa. Początkowo, bazując na kilku pozycjach dostępnej literatury, była to lista około 250 osób. Od początku powstawała w excelu, z myślą o przyszłej publikacji w formie papierowej lub choćby internetowej. Lista rosła, w miarę jak przekopywałem archiwa cyfrowe. Prawie 400 nazwisk powiązanych z Grybowem wynotowałem z bazy "Shoah Names" instytutu Yad Vashem. Znajdują się tam, tłumaczone na j. angielski, "Pages of Testimony", tj. relacje - świadków, krewnych, powinowatych, przyjaciół, znajomych - o zamordowanych w Zagładzie. Często relacje pokrywają się, imiona i nazwiska, zasłyszane, zapamiętane, występują w różnych wersjach. Kilkanaście osób z Grybowa zginęło w Auschwitz i tam figurują na listach ofiar. To było wciąż mało, wiadomo z różnych źródeł, że w getcie przebywało około 2000 osób, a przed wojną 1/3 Grybowa, tj. około 1200-1300 osób, byli to mieszkańcy wyznający "religię mojżeszową" (tak pisano w oficjalnych polskich dokumentach).

Dalszym krokiem były wywiady z ludźmi w Grybowie. Potem portale genealogiczne. Relacje ocalonych. Książki telefoniczne. Księgi handlu i przemysłu. Bez wizyty w "analogowym" archiwum lista doszła do ponad 900 osób

.
Przyszła pora na wizytę w archiwum. Nie wiedziałem czego się spodziewać, więc poszukiwałem po omacku, wertując katalog "Akt Miasta Grybowa". Odnalazłem rozmaite spisy liczące setki osób, jak darczyńców na Legiony, odbiorców zapomóg, dzieci podlegających szczepieniom, pobiorców zboża, właścicieli koni, uprawnionych do emerytur, pracowników samorządów, wyborców (a więc tylko dorosłych). Pojedyncze wnioski: o pozwolenie na budowę, przebudowę: domu, sklepu, drewutni; o nadanie obywatelstwa; o uczestnictwo w licytacji bud targowych, etc. etc. Do tego kopalnia drobnych świadectw tzw. "spraw różnych", a także "zarządzenia niemieckie", zawierające np. rejestrację wszystkich mężczyzn, wszystkich sklepów, itp.
Było to jak układanie puzzli, nazwiska i imiona ludzi z tych dokumentów zaczęły nakładać się i korespondować z osobami z bazy Yad Vashem i wcześniejszych źródeł.

W końcu jednak - eureka! - natrafiłem na dwie grube księgi "Rejestru Mieszkańców" (jedna z nich na zdjęciu poniżej). Obejmowały adresy od 190 do 520. Wewnątrz tych gigantycznych ksiąg pełne dane o mieszkańcach poszczególnych domów i mieszkań: imiona i nazwiska, imiona rodziców, nazwiska panieńskie, miejsce urodzenia z datą dzienną, zawód, pokrewieństwo do innych domowników, data zamieszkania w gminie, data śmierci lub opuszczenia gminy, czasem adnotacje dopisane ołówkiem lub kredką. W końcu otworzył się pełen obraz rodzin, ich losów, migracji, kolejność i miejsce przychodzenia na świat dzieci. Imiona, w kolejnych pokoleniach coraz częściej polskie. Kronika zaginionego świata, mała beskidzka Atlantyda nad rzeką Białą.
Zegarmistrz, pracownik tartaczny, szewc i drukarz. Stolarz, blacharz, krawcowa, szklarz. Sklepikarka, lekarz dentysta, gospodyni domowa. Piekarz, student, fryzjer, germanistka.
Piękne starotestamentowe imiona, "egzotyczne" nazwiska, pobrzmiewające we wspomnieniach babci, uzupełniające wiedzę z książek - wybiórczą.

Trzecia księga "Rejestru" z numerami domów od 1 do 190 "odnalazła się" rok później w całkiem innym zasobie, gdy już straciłem nadzieję na jej znalezienie. Dziesiątki (jeśli nie więcej) godzin trwało przepisywanie ze zdjęć cyfrowych wszystkich odręcznie pisanych danych do excela, pracę tę wykonywałem całkiem z własnej inicjatywy na przestrzeni kilku lat, najczęściej późnymi wieczorami. Ogółem z trzech tomów "Rejestru" wyekscerpowałem dane ponad 1800 osób mieszkających w Grybowie w latach 1930-1942, przy których jest adnotacja o "religii mojżeszowej". Nie mamy gwarancji, że to wszyscy, księga jest sfatygowana, wiele kart oderwało się i jest luźno włożonych w księgę. Spis obejmuje też przesiedleńców do getta - można ich rozpoznać nie tylko po miejscu urodzenia, ale po dokładniej dacie "osiedlenia" w Grybowie i miejscowości z której przybyli; najczęściej: Tylicz, Łabowa, Krynica, Muszyna, pobliskie wsie: Siołkowa, Ptaszkowa, Biała Wyżna, Krużlowa, Korzenna, Wojnarowa itd.

Spis jest wielką bazą wiedzy i pozwala na różne analizy demograficzne... ale przede wszystkich jest świadectwem życia ludzi, których machina niemieckiej Zagłady chciała na zawsze zmazać z powierzchni ziemi. W tym sensie "Rejestr" jest arką, w której przetrwały choć imiona.

Pod koniec 2018 r. postanowiłem przyłączyć się do projektu "Ludzie, nie liczby" rozpoczętego przez Dariusz Popielę w Krościenku nad Dunajcem w 2018 roku, by upamiętnić grybowskie ofiary nie tylko na papierze czy w formie elektronicznej, ale w kamieniu - na Pomniku Pamięci.

W 2019 roku lista wciąż wymagała żmudnej redakcji. W 2019 r. dwa dni spędziłem w Archiwum Narodowym w Nowym Sączu, bo ponownie, po 7 latach, sfotografować każdą z setek stron "Rejestru", upewnić się o braku pominięć oraz upewnić się powtórnie, że brakuje w nim kilku adresów. Kolejnych kilkudziesięciu godzin wymagała ponowna weryfikacja każdej z osób, zapisu imienia i nazwiska, eliminacji powtórzeń (ta sama osoba mogła mieszkać pod kilkoma adresami na przestrzeni 10 lat), porównać dane z "Rejestru" z innymi źródłami, ujednolicaniu pisowni imion i nazwisk. Trudne były decyzje o wyłączeniu kilkudziesięciu osób z listy przeznaczonej na pomnik, z uwagi po adnotacje o opuszczeniu Grybowa. Ostatnie poprawki zostawały przesyłane do kamieniarza na kilka tygodni przed montażem pomnika.

Lista przeznaczona do budowy pomnika nie jest kompletną listą ofiar, a właściwie opracowaną listą mieszkańców Grybowa na dzień likwidacji getta - nie daje stuprocentowej pewności, że któraś z wymienionych osób nie przeżyła np. uciekając z transportu - prawdopodobieństwo jest niewielkie, ale zawsze obecne. Jednak po 9 latach poszukiwania ocalonych z Zagłady grybowian byłem w stanie oznaczyć i z listy usunąć prawie 100 osób, które Zagładę przeżyły.

Poniżej prezentuję kompletną listę z Pomnika Pamięci Żydów z Grybowa, Ziemi Grybowskiej i przesiedlonych do grybowskiego getta, który odsłoniliśmy 3 listopada 2019 r. Na pomniku uwzględniliśmy wiek ofiar tam, gdzie odnalazłem datę urodzenia, by podkreślić fakt obecności wśród ofiar ponad pięciuset dzieci, w tym najmłodsze miały kilka miesięcy. Przy końcu listy osobno umieściliśmy 41 osób które według "Rejestru" zmarły w przedziale IX.1939-VIII.1942 z nieznanych przyczyn - naturalnych lub jako ofiary niemieckich polowań, braku leków lub niedożywienia - nie sposób poznać właściwej przyczyny śmierci, jednak chcieliśmy ich także upamiętnić. 

Tak oto idea zbierania imion i wspomnienia ofiar nabrała realnego kształtu i uwiecznienia w kamieniu a zamordowani grybowianie - Żydzi, do tej pory anonimowi i na wpół zapomniani, wyciągnięci zostali z otchłani niepamięci. W ten sposób przywróciliśmy równowagę w pamięci o ofiarach II wojny światowej Grybowa - oprócz pomnika w Parku Miejskim, gdzie wspominamy około 150 chrześcijan, teraz stworzyliśmy miejsce, gdzie możemy wspominać ponad 1700 Żydów.